Cảnh quan non nước hữu tình và những truyền thuyết sống động về đức Thánh Từ Đạo Hạnh đã làm cho vùng đất Sài Sơn trở nên thiêng thiêng. Và ở đó, chùa Thầy trở thành một chốn thiền môn thanh tịnh để Phật tử gần xa tìm về vãn cảnh, lễ Phật.
Nằm gọn dưới chân một dải núi đá vôi hình vòng cung nổi lên giữa vùng đồng bằng xã Sài Sơn, huyện Quốc Oai, Hà Nội, chùa Thầy từ lâu đã nổi tiếng không chỉ ở những truyền thuyết kỳ ảo xung quanh cuộc đời Thiền sư Từ Đạo Hạnh, mà còn bởi vẻ đẹp của kiến trúc, non nước hữu tình, cảnh trí như chốn bồng lai.
Chùa Thầy còn gọi là chùa Cả, tên chữ là: “Thiên Phúc Tự” thuộc xã Sài Sơn, huyện Quốc Oai, tỉnh Hà Tây (cũ), nay là Hà Nội. Núi Sài Sơn có tên Nôm là núi Thầy, nên chùa được gọi là chùa Thầy.
Chùa Thầy có ba tòa nằm song song với nhau, toà ngoài gọi là nhà tiền tế hay chùa Hạ. Toà giữa là trung điện hay chùa Trung, toà trong cùng là thượng điện, thờ các hóa thân của thiền sư Từ Đạo Hạnh, diễn tả ba “kiếp” của Từ Đạo Hạnh: Tăng, Phật và Đế vương. Phía sau chùa có lầu chuông, lầu trống. Phía trước chùa là sân rộng nhìn ra hồ Long Chiểu.
Tương truyền ngôi chùa cổ này được xây dựng từ thời nhà Lý, là nơi Thiền sư Từ Đạo Hạnh tu hành. Hiện nay, trong khuôn viên của chùa vẫn còn di tích hang Thánh hóa, dân gian truyền là nơi thiền sư Từ Đạo Hạnh trút xác hóa kiếp.
Chùa Thầy còn thờ tượng cha mẹ Thiền sư Từ Đạo Hạnh là ông Từ Vinh và bà Tăng Thị Loan cùng hai người bạn đồng đạo thân thiết của thiền sư là thiền sư Minh Không và thiền sư Giác Hải. Hai bên chùa là hành lang dài thờ mười tám vị La Hán.
Hồ Long Chiểu (ao Rồng) màu nước xanh trong. Giữa hồ có thủy đình gồm hai tầng, tám mái, mô phỏng hình dáng đóa hoa sen. Đây là nơi trình diễn rối nước vào dịp lễ hội hàng năm.
Lễ hội chùa Thầy thu hút nhiều Phật tử, du khách thập phương về dự hội
“Gái chưa chồng trông hang Cắc Cớ / Trai chưa vợ nhớ hội chùa Thầy”, câu ca dao xưa đã nói lên phần nào sức hấp dẫn mạnh mẽ của chùa Thầy.
Chùa Thầy không chỉ là ngôi cổ tự trong quần thể danh lam có kiến trúc độc đáo của tỉnh Hà Tây, mà còn là một thắng cảnh được xếp hạng di tích lịch sử quốc gia.
Trên khung cảnh núi non hùng vĩ của Sài Sơn, chùa Thầy thật yên tĩnh, thanh bình dưới những tia nắng đầu ngày. Từ Sài Sơn nhìn xuống, những cánh đồng lúa vàng ươm trải rộng, cảnh đẹp đến nao lòng. Thắng cảnh chùa Thầy làm cho khách nhàn du có cảm giác bình yên, tĩnh tại.
